Jak zmienić oznaczenie płci w dokumentach? Poradnik do sądu


  • 27 mar 2024

W Polsce zmiana oznaczenia płci w dokumentach jest możliwa wyłącznie poprzez proces cywilny o ustalenie płci, w którym pozywa się swoich rodziców. Z tego artykułu dowiesz się, co powinien zawierać pozew, jak może wyglądać sam proces i z jakimi potencjalnymi problemami możesz się zmierzyć w jego trakcie.

Artykuł ten dotyczy zmiany oznaczenia płci, czyli litery K lub M w dokumentach, oraz numeru PESEL (jego przedostatnia cyfra jest zależna od płci, parzysta dla kobiet, nieparzysta dla mężczyzn). Jeśli nie chcesz na razie zmieniać oznaczenia płci, ale zależy ci na zmianie samego imienia, to kwestię tę możesz rozwiązać na drodze administracyjnej, bez procesu cywilnego. Piszemy o tym szerzej w innym artykule.

Niniejszy poradnik został przygotowany we współpracy z prawnikiem Markiem Urbaniakiem i adw. Karoliną Gierdal.

Podstawa prawna

Zmiana oznaczenia płci nie jest uregulowana w polskim prawie i nie istnieje żaden przepis poświęcony konkretnie tej procedurze. Możemy jednak o nią wnioskować w oparciu o linię orzecznictwa polskich sądów, a w szczególności o orzeczenie Sądu Najwyższego z 22 marca 1991 r.1 w którym stwierdzono, że poczucie przynależności do danej płci stanowi dobro osobiste podlegające ochronie. Orzeczenie te otworzyło drogę do zmiany danych przy pomocy dużo bardziej ogólnego artykułu 189. Kodeksu postępowania cywilnego.

Art. 189 k.p.c. Powód może żądać ustalenia przez sąd istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa, gdy ma w tym interes prawny.

Takie rozwiązanie ma jednak swoje wady.

Po pierwsze struktura procesu cywilnego wymusza obecność drugiej strony – kogoś trzeba tutaj pozwać. Późniejsze orzeczenie Sądu Najwyższego z 22 września 1995 r.2 określiło, że stroną pozwaną mają być w tym przypadku rodzice (lub, w przypadku śmierci obojga, kurator). Obejście tego wymogu nie jest możliwe.

Po drugie oznacza to, że procesy o ustalenie płci są regulowane wyłącznie przez wcześniejsze orzecznictwo sądów oraz indywidualne podejście sędziego. W związku z tym nie można w pełni przewidzieć przebiegu i długości procesu – w zależności od wielu czynników może być on bardziej lub mniej kłopotliwy. Utrudnia to stworzenie niezawodnego, przewidującego wszystkie ewentualności poradnika o sądowej zmianie oznaczenia płci.

Z tego względu przy procesie o ustalenie płci niebywale pomocna może być profesjonalna pomoc prawnicza. Samodzielne przygotowanie się do procesu też jest możliwe, ale obecność prawnika może skrócić całą procedurę i uchronić przed potencjalnymi komplikacjami. Nie każdy prawnik będzie jednak wystarczająco kompetentny w obszarze procesów o ustalenie płci, stąd zalecamy zwrócenie się pod któryś z poniższych adresów:

Zakres pomocy zależy od twoich potrzeb – na powyższe adresy możesz zwrócić się zarówno o odpowiedź na drobne pytanie czy sprawdzenie przygotowanego przez ciebie pisma, jak i z prośbą o reprezentowanie w sprawie.

Szczególnie mocno zalecamy skorzystanie z profesjonalnej pomocy prawnej w przypadkach, w których zachodzi podejrzenie, że rodzice mają wolę, zasoby i wiedzę prawniczą, by aktywnie utrudniać przebieg procesu czy próbować podważyć decyzję sędziego. W takich sytuacjach najbezpieczniej jest znaleźć pomocnego prawnika jeszcze przed złożeniem pozwu.

Przygotowania do procesu

By móc złożyć pozew, musisz spełnić następujące wymogi:

  • mieć powyżej 18 lat (przypadek osób niepełnoletnich jest opisany w części Szczególne przypadki);
  • nie być w związku małżeńskim (przypadek osób w małżeństwach jest opisany w części Pytania i odpowiedzi);
  • posiadać dwie opinie zaświadczające o transpłciowości, jedną przygotowaną przez psychologa-seksuologa (lub psychologa klinicznego, lub psychoseksuologa), a drugą przez lekarza ze specjalizacją w seksuologii lub psychiatrii – posiadanie tylko jednej z nich znacznie zwiększy prawdopodobieństwo powołania biegłego przez sąd;
  • posiadać odpis aktu urodzenia (do uzyskania w urzędzie stanu cywilnego przez ePUAP lub osobiście);
  • przeznaczyć 600 zł na opłatę przy składaniu pozwu (ten wymóg można obejść, jeśli do pozwu dołączy się wniosek o zwolnienie z kosztów, a sąd rozpatrzy go pozytywnie).

Do pozwu wystarczy załączyć skrócony odpis aktu urodzenia. Odpis zupełny przyda się, jeśli zmieniane były takie dane jak imię czy nazwisko.

Jeśli posiadasz dodatkową dokumentację medyczną (np. wyniki badań krwi, badań urologicznych/ginekologicznych, zaświadczenia od psychiatry) również możesz ją dołączyć, choć nie jest to konieczne. Stawiany dawniej wymóg badania kariotypu jest już narzucany bardzo rzadko narzucany i nie ma potrzeby robić go na zapas. Jeżeli sędzia będzie domagać się przedstawienia go w czasie rozprawy, można odwołać się do braku takiego wymogu w zaleceniach Polskiego Towarzystwa Seksuologicznego.

Załączone opinie powinny jednoznacznie wskazywać osobę, której dotyczą. Jeśli od czasu ich wystawienia twoje imię uległo zmianie, nie będzie to problem, o ile zawierają one numer PESEL. Brak numeru PESEL można obejść przez załączenie zupełnego aktu urodzenia, w którym zawarta jest informacja o zmianie imienia. Alternatywnie pomocne może być załączenie kserokopii decyzji kierownika USC.

Dokumenty uzyskane na skutek procesu diagnostycznego prowadzonego przez specjalistów z innego kraju najlepiej przedyskutować z profesjonalnym prawnikiem pod kątem ich przydatności dla postępowania sądowego w Polsce.

Z przepisów postępowania cywilnego nie wynika, aby wystawione przez specjalistów opinie mogły utracić ważność z powodu upływu czasu. Pozostają one dokumentami ważnymi dla sądu, możesz więc posłużyć się opinią uzyskaną kilka lat wcześniej.

Z uwagi na długi okres oczekiwania na rozprawę, zwłaszcza w sądach w dużych miastach, praktycznym rozwiązaniem jest złożenie pozwu od razu po otrzymaniu opinii od specjalistów, bez czekania na efekty hormonalnej terapii zastępczej.

Żadne procedury medyczne nie są konieczne, żeby zmienić oznaczenie płci. Nie ma żadnego określonego czasu, przez jaki należy być w terapii hormonalnej, ani żadnego zabiegu chirurgicznego, który trzeba przejść. Choć w historii orzecznictwa zdarzało się, że sądy stawiały takie wymogi, to w chwili obecnej możliwe jest uzyskanie zmiany oznaczenia płci nawet bez żadnych interwencji medycznych, a wyłącznie z posiadanymi opiniami od seksuologów. W takich sytuacjach gorąco zachęcamy jednak o korzystanie z pomocy prawnika od początku całego procesu, tak by móc zabezpieczyć się na wypadek nieprzychylnego sędziego.

Wybór sądu

Pozew domyślnie należy złożyć do sądu okręgowego właściwego dla miejscowości, w której mieszkają nasi rodzice (istotny jest adres zamieszkania, nie zameldowania). W przypadku, gdy rodzice mieszkają w miejscowościach mieszczących się w dwóch różnych okręgach sądowych, można wybrać dowolny z nich.

Jeśli rodzice są przychylni, istnieje możliwość wybrania dowolnego sądu okręgowego w Polsce. Konieczna jest do tego tzw. umowa prorogacyjna [wzór], w której obie strony proszą dany sąd o przejęcie sprawy. Taka umowa powinna zostać podpisana przez obie strony (czyli przez ciebie i twoich rodziców / twojego rodzica), załączona razem z pozwem i wysłana na adres docelowego sądu. Umowy nie trzeba poświadczać notarialnie.

Ze względu na to, że przebieg procesu w dużym stopniu zależy od postawy sędziego, umowa prorogacyjna może w niektórych sytuacjach oszczędzić wiele czasu i stresu. Przed złożeniem pozwu do danego sądu, dobrze jest zasięgnąć o nim opinii na grupach wsparcia dla osób transpłciowych. Niektóre z sądów okręgowych okryte są złą sławą, wynikającą z długiego czasu oczekiwania na pozew i przedłużającej proces postawy sędziów (dotyczy to w szczególności Sądów Okręgowych w Warszawie i Poznaniu), podczas gdy inne znane są z procesów szybkich i bezproblemowych (np. Szczecin).

Teoretycznie sąd może nie zgodzić się na umowę prorogacyjną i przekierować pozew do sądu okręgowego, który domyślnie miał się zająć sprawą, ale jest to bardzo rzadka okoliczność. Jeśli tak się stało, można napisać zażalenie na postanowienie o przekazaniu pozwu do innego sądu okręgowego. Powinien je przygotować profesjonalny prawnik. Takie zażalenia są zwykle rozpatrywane pozytywnie.

Wzór pozwu

Treść pozwu może być bardzo istotna dla przebiegu sprawy, stąd odradzamy korzystanie z przypadkowych wzorów, tworzonych przez osoby bez przygotowania prawniczego. Zdarza się na przykład, że seksuolodzy oferują napisanie pozwu – najlepiej jest nie korzystać z tego rodzaju dokumentów.

Polecany przez nas wzór pozwu, zawierający wszystkie istotne wnioski, przygotowała adw. Karolina Gierdal, a konsultowany był z Grupą Prawną Stowarzyszenia Lambda Warszawa.

Wielu sędziów nie ma dobrego rozeznania w kwestii transpłciowości i z tego względu może zwyczajnie nie wiedzieć, jak prowadzić taki proces czy jaka dokumentacja jest wystarczająca. Z tego względu szczególnie ważne jest powołanie się na dokumenty, które mogą pokierować sędziego w stronę szybszego załatwienia sprawy. Dwa najważniejsze dokumenty w tym obszarze to:

Uwaga: przewodnik RPO jest dostępny w dwóch różnych wersjach. Pod względem treści są identyczne, ale są inaczej sformatowane, przez co znacznie różnią się długością (85 stron vs 115 stron). Wszystkie linki oraz odniesienia do stron w naszym poradniku oraz wzorach pozwu i pism odnoszą się do wersji krótszej – zwróć uwagę na to, którą wersję przewodnika załączasz do pozwu.

Czas trwania procesu można również skrócić, składając wniosek o rozpoznanie sprawy na posiedzeniu niejawnym. Jeśli sąd wyrazi na to zgodę, wówczas nie odbywają się żadne rozprawy i nigdzie nie musisz jechać – sąd listownie przyśle wyrok tobie i rodzicom. Takie rozwiązanie wymaga jednak dobrej woli sędziego, a najlepiej także współpracy rodziców. Jeśli nie zażądają wysłuchania ich na rozprawie, sąd ma możliwość rozpoznania sprawy na posiedzeniu niejawnym, o ile nie będzie chciał powołać biegłego. Szansę na taki rozwój sprawy zwiększa złożenie przez rodziców odpowiedzi na pozew, w której uznają żądanie i również poproszą o rozpoznanie sprawy na posiedzeniu niejawnym. Wzór odpowiedzi rodziców znajdziesz w sekcji Wzory pism.

Nie polecamy składania wniosku o przyznanie pełnomocnika z urzędu. Jeśli nie dogadasz się wcześniej z doświadczoną osobą, która zgodzi się przyjąć tę rolę, możesz dostać przypadkowego prawnika, który nie będzie w ogóle rozumiał procedury.

Wysyłanie

Gotowy, własnoręcznie podpisany pozew należy w 3 egzemplarzach dostarczyć do sądu okręgowego – osobiście lub przez Pocztę Polską. Do koperty należy też włożyć 3 zestawy załączników. W przypadku korzystania z Poczty Polskiej należy wysłać list polecony. Jeśli składasz pozew osobiście w biurze podawczym, to na dodatkowej kserokopii przeznaczonej dla ciebie pracownik sądu przybije pieczątkę z datą złożenia.

Warto, by załączniki zostały złożone w oryginale przynajmniej przy egzemplarzu dla sądu. Do pozostałych dwóch egzemplarzy pozwu można dołączyć kserokopie. Jeśli chcesz odzyskać oryginały opinii, po zakończeniu postępowania możesz wysłać do sądu pismo z prośbą o ich wydanie.

Opłatę sądową należy wnieść na rachunek docelowego sądu okręgowego przed złożeniem pozwu, tak by móc dołączyć dowód wpłaty jako jeden z załączników. Numer rachunku bankowego można znaleźć na stronie internetowej sądu, zwykle na podstronie „Konta bankowe”. W tytule przelewu należy podać swoje nazwisko. Opłatę można też wnieść osobiście w kasie sądu lub kupić znak sądowy na kwotę 600 zł na stronie ministerstwa.

Jeśli nie chcesz wnosić opłaty sądowej możesz również załączyć wniosek o zwolnienie z kosztów procesu. Przygotowany przez nas wzór pozwu zawiera taki wniosek. W takiej sytuacji konieczne jest również załączenie oświadczenia o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania [wzór]. Jeśli wniosek zostanie oddalony, trzeba albo pokryć opłatę sądową, albo wnieść zażalenie. Wnioskowanie o zwolnienie z kosztów przedłuży rozpoczęcie procesu o co najmniej kilka tygodni, a w sytuacji oddalenia wniosku i wnoszenia o zażalenie nawet o kilka miesięcy. Szczegółowe omówienie procedury składania wniosku o zwolnienie z kosztów procesu znajdziesz w dziale Pytania i odpowiedzi.

Sąd okręgowy po otrzymaniu twojego pozwu sprawdzi, czy został on prawidłowo złożony.

Czasami zdarza się, że sąd wysyła list z wezwaniem do usunięcia braków formalnych. Takim brakiem może być na przykład nieprawidłowa ilość załączników. Na wezwanie należy odpowiedzieć w terminie wyznaczonym przez sąd (zazwyczaj jest to 7 dni). Termin upływa z końcem ostatniego dnia, a liczy się go, zaczynając następnego dnia po odebrania listu. Przykładowo: list z wezwaniem z terminem 7 dni został odebrany 2 marca; w takiej sytuacji termin przypada na 9 marca – tzn. najpóźniej tego dnia do 23:59 należy wysłać odpowiedź w urzędzie pocztowym. W praktyce jeśli pismo przyjdzie w poniedziałek, termin przypada na godzinę 23.59 w następny poniedziałek. Wyjątek jest sytuacja, w której termin wypada w sobotę, niedzielę lub w święto. Jeśli odbierzesz przesyłkę w sobotę, to termin upłynie w następny poniedziałek. Jeśli odbierzesz przesyłkę np. 18 grudnia, to termin nie upłynie w święto, lecz w pierwszy dzień roboczy po tym święcie (w tym przypadku – 27 grudnia).

Sąd wyśle kopie pozwu do twoich rodziców. Po odebraniu przesyłek mogą oni napisać odpowiedź uznającą pozew. Odpowiedź na pozew może być wspólna (wtedy wysyłają do sądu jej dwa egzemplarze w jednej przesyłce) lub każde z rodziców może złożyć osobną odpowiedź (wtedy każde z nich wysyła do sądu trzy egzemplarze w osobnych przesyłkach). Wzór odpowiedzi na pozew znajdziesz w dziale Wzory pism. Rodzice dostaną także załączniki do pozwu oraz wszystkie dokumenty istotne dla przebiegu postępowania (np. ewentualną opinię biegłego seksuologa).

Dalszy przebieg postępowania zależy od sądu. Jeśli sędzia weźmie pod uwagę rekomendacje zawarte w przewodniku RPO, powinien rozpoznać sprawę na posiedzeniu niejawnym bez powoływania biegłego. Rozprawa w takiej sytuacji odbędzie się tylko wtedy, kiedy rodzice wyraźnie zażądają wysłuchania ich przed sądem. Jeśli rodzice uznają powództwo, znacząco zwiększa się szansa na posiedzenie niejawne, choć zawsze zależy to od indywidualnej decyzji sędziego.

By łatwiej śledzić przebieg sprawy, możesz założyć konto na Portalu Informacyjnym Sądów Powszechnych.

Praktycznym rozwiązaniem jest założenie osobnej papierowej teczki lub folderu na komputerze do przechowywania papierowych wersji lub skanów pism, które powstały w toku postępowania, zarówno wysłanych przez ciebie, jak i otrzymanych z sądu. Przechowywanie druków potwierdzenia nadania pozwoli ci w razie problemu udowodnić, że dany list został doręczony sądowi. Zapisanie dat otrzymania pism przychodzących ułatwi ci dotrzymanie terminów. Całe to archiwum będzie nieocenione, jeśli na późniejszym etapie postępowania zajdzie potrzeba zaangażowania profesjonalnego prawnika lub złożenia skargi do Rzecznika Praw Obywatelskich.

Proces

Dokładny przebieg procesu w ogromnym stopniu zależy od sędziego, ale możliwe jest wyróżnienie kilku różnych wariantów:

Wariant idealny:

Możliwy wyłącznie, jeżeli rodzice nie domagają się rozprawy. Sędzia uznaje wniosek o rozpatrzenie pozwu na posiedzeniu niejawnym, sprawa zostaje rozpatrzona w zaledwie kilka tygodni, bez potrzeby stawienia się przed sądem. Z takiego trybu rozpatrywania spraw znany jest Sąd Okręgowy w Szczecinie.

Wariant pozytywny:

Sędzia wyznacza termin rozprawy i wydaje na niej wyrok. W zależności od woli sędziego obecność rodziców może być obowiązkowa lub nie. W trakcie rozprawy konieczne jest odpowiedzenie na pytania sędziego dotyczące tranzycji i transpłciowości. W takim wariancie od złożenia pozwu do rozprawy może minąć parę miesięcy.

Warianty mniej lub bardziej czasochłonne:

Sąd może przedłużać proces na wiele różnych sposobów:

  • powołać z urzędu biegłego sądowego;
  • żądać wykonania dodatkowych badań, np. kariotypu;
  • zawiadomić o postępowaniu prokuratora, który może wzywać świadków i również występować o opinię biegłego;
  • poczekać z wyrokiem dopiero do którejś rozprawy z rzędu.

Procesy w tych wariantach mogą trwać nawet do dwóch lat, w zależności od tego, jak bardzo dany sąd okręgowy jest zajęty (np. w Warszawie rozprawy są wyznaczane z bardzo dużymi odstępami) i jak wiele z powyższych komplikacji pojawi się w trakcie procesu.

Informacje dotyczące terminów rozpraw czy powołania biegłych można szybciej i sprawniej uzyskać przez zalogowanie się na Portal Informacyjny Sądów Powszechnych przy pomocy profilu zaufanego.

Proces może być przedłużany zarówno przez nieprzychylnego sędziego, jak i nieprzychylnych rodziców. Przysługują im wszystkie prawa strony pozwanej, w tym do powoływania świadków czy wnioskowania o opinię biegłego. We wszystkich podobnych okolicznościach nieoceniona będzie pomoc prawnika. Jeśli wiesz, że twoi rodzice będą sprawiać problemy w czasie procesu, lub po pierwszej rozprawie widzisz, że sędzia jest ci w jakikolwiek sposób nieprzychylny, nie wahaj się zwrócić na któryś z wyżej podanych adresów.

Masz prawo, aby na rozprawie towarzyszyła ci wskazana przez ciebie osoba zaufana (osoba partnerska, przyjaciel itd.).

Możesz wnioskować do sądu o wyłączenie jawności – spowoduje to, że publiczność nie będzie mogła wejść na rozprawę (ale nie przejmuj się – w niezbyt głośnych sprawach zwykłych ludzi raczej nie pojawiają się obce osoby, które chcą wziąć udział w rozprawie jako publiczność).

Biegli

Powoływanie biegłych sądowych do niedawna było stałą częścią procesów o ustalenie płci, ale w ostatnich latach coraz częściej wydaje się wyroki bez zasięgania ich opinii. Nadal pozostaje to jednak najczęstsza komplikacja. Sędzia może postanowić o powołaniu biegłego z urzędu, a więc bez twojego wniosku i nawet przy twoim sprzeciwie, zarówno w trakcie pierwszej rozprawy, jak i przed nią lub po niej. W takiej sytuacji otrzymasz postanowienie pocztą. Sędzia wyznacza konkretnego biegłego, który sam się z Tobą skontaktuje, wyznaczy termin wizyty, a potem przekaże opinie do sądu. Sąd wysyła potem opinie do stron postępowania (rodziców i ciebie) i daje im czas na ewentualne złożenie zastrzeżeń. Potem wyznacza datę następnej rozprawy (choć czasami zrobi to od razu). Niestety w przypadku opieszałości biegłego powyższe czynności mogą przedłużyć proces o wiele miesięcy.

Biegłego nie da się zmienić bez podania obiektywnej przyczyny (np. biegły przyjmuje tylko w mieście znacznie od nas oddalonym lub istnieją przesłanki, by stwierdzić, że biegły nie wyda obiektywnej opinii). Nie jest możliwe wnioskowanie o przyznanie innego biegłego tylko ze względu na złą reputację danego specjalisty. Jeśli sporządzona opinia zawiera informacje fałszywe lub szkodzące twojej sprawie, wówczas możesz złożyć wniosek o powołanie nowego biegłego lub o wydanie przez dotychczasowego biegłego opinii uzupełniającej. W praktyce może to być trudne, ponieważ trzeba wykazać, że opinia zawiera błędy merytoryczne. Jeśli w twojej sprawie wydano negatywną opinię, koniecznie skontaktuj się z prawnikiem.

Wizyta u biegłego sądowego będzie miała postać przyspieszonej diagnozy seksuologicznej, w trakcie której usłyszysz pytania o swoją transpłciowość, psychologiczne funkcjonowanie i dysforię płciową. Wielu biegłych nie uaktualnia swojej wiedzy na temat transpłciowości, stąd niestety nierzadko stawiają oni nieaktualne wymogi (np. badanie fizykalne) czy pytania o sprawy niezwiązane z procesem (np. o to jak uprawiasz seks).

Możesz odmówić poddania się badaniu czy odpowiedzi na te pytania. Niestety w takim przypadku zwiększa się prawdopodobieństwo wydania negatywnej opinii. Jeśli biegły uważa takie pytania czy poddanie cię badaniu za niezbędne, prawdopodobnie napisze w opinii, że odmówiono przejścia przez istotne procedury diagnostyczne, co uniemożliwiło postawienie diagnozy i udzielenie odpowiedzi na pytania sądu. Jeśli znajdziesz się w takiej sytuacji, zalecamy kontakt z profesjonalnym prawnikiem. Być może konieczne będzie składanie wniosków o dopuszczenie dowodu z opinii innego biegłego i podjęcie innych kroków ukierunkowanych na zapobieżenie oddaleniu pozwu.

Standardowa opłata za pracę biegłego wynosi ok. 500–1500 zł, ale jeśli sędzia wniesie o opinie paru różnych biegłych, to koszt może wzrosnąć. Jeśli przy składaniu pozwu złożono wniosek o zwolnienie od kosztów i sąd go uwzględnił, w całości zwalniając z ich ponoszenia, opłatę za biegłego sąd najprawdopodobniej przejmie na rachunek Skarbu Państwa bądź obciąży nią rodziców. Jeśli postanowienie sądu zwalniało od kosztów jedynie częściowo bądź w ogóle nie złożono stosownego wniosku, to nadal istnieje możliwość wniesienia o zwolnienie od kosztów opinii biegłych, omówiona szczegółowo w sekcji Pytania i odpowiedzi.

Po procesie

Jeśli żadna ze stron nie złoży wniosku o pisemne uzasadnienie (w terminie 7 dni od ogłoszenia wyroku), wyrok staje się prawomocny. Sąd bierze jednak pod uwagę, że wniosek może zostać wysłany pocztą (decyduje data stempla pocztowego), przez co dolicza czas na dostarczenie (może to zająć około miesiąca). Po uprawomocnieniu się wyroku sąd samodzielnie wysyła go do urzędu stanu cywilnego (tego, w którym znajduje się twój akt urodzenia), który nadaje nowy numer PESEL. Informacja o nadaniu nowego numeru PESEL może przyjść do ciebie listownie, ale praktyka zależy od urzędu – najbezpieczniejszą opcją będzie regularne kontaktowanie się z urzędem telefonicznie, by dowiedzieć się, na jakim etapie jest cała procedura. Jeśli przez kolejne tygodnie urząd nadal nie otrzymał wyroku, można również zadzwonić do samego sądu, by upewnić się, czy nie zapomniał on, że wysłanie dokumentów jest jego ustawowym obowiązkiem.

Imię musisz zmienić samodzielnie, wysyłając do urzędu stanu cywilnego wniosek (dostępny na stronie docelowego urzędu). Tego typu pismo nie musi zawierać tak szczegółowego uzasadnienia, jak wnioski opisywane w naszym artykule o zmianie imienia bez sądowego uzgodnienia płci – w tym przypadku wystarczy powołać się na wyrok sądu. Z odpisami decyzji o nowym numerze PESEL i nowym imieniu możesz udać się do dowolnego urzędu gminy, by złożyć wniosek o nowy dowód osobisty.

Aktualizacja wszystkich państwowych danych związanych z numerem PESEL (np. konta e-PIT, Internetowego Konta Pacjenta, konta ZUS, konta ePUAP) może trochę potrwać. Jeśli sprawa się opóźnia, zalecamy dzwonienie do danej instytucji lub stawienie się w niej osobiście. Czasami dopiero wielokrotne przypomnienia są w stanie załatwić sprawę. Niestety obecnie nie jest możliwe wymazanie starego oznaczenia płci ze wszystkich dokumentów i baz danych. Pozostanie ono w zupełnym akcie urodzenia (choć już nie w skróconym), a kwestie związane ze starym numerem PESEL, takie jak zaciągnięte kredyty czy odbyte wyroki, będą również rzutowały na nowy numer – zmiana oznaczenia płci nie wymazuje przeszłości danej osoby.

Zmiana pozostałych dokumentów

By zmienić oznaczenie płci w pozostałych dokumentach konieczny jest nowy dowód osobisty oraz odpisy następujących dokumentów:

  • wyroku sądu (za każdy odpis konieczne jest wniesienie opłaty);
  • decyzji USC o nadaniu nowego imienia;
  • aktu urodzenia (odpis skrócony; potrzebny tylko w przypadku niektórych instytucji, w większości wystarczą dwa powyższe).

Niestety z racji braku jakichkolwiek procedur dotyczących konkretnie osób trans o zmianę każdego dokumentu musisz wnioskować oddzielnie do instytucji, która go wydała.

Przykładowe dokumenty, na których zmianie może ci zależeć, i inne sytuacje, kiedy warto zaktualizować dane:
  • umowa o pracę (u pracodawcy);
  • konto bankowe (w placówce banku);
  • paszport (w dowolnym punkcie paszportowym);
  • świadectwa pracy (w poprzednich miejscach pracy);
  • prawo jazdy i dowód rejestracyjny (w wydziale komunikacji w danym starostwie);
  • przeniesienie dokumentacji medycznej ze starego numeru PESEL na nowy (w przychodniach i szpitalach);
  • przerejestrowanie umówionych zabiegów, wizyt i operacji na nowy numer PESEL (w miejscu, w którym się umawialiśmy);
  • dyplomy szkół wyższych (w sekretariatach);
  • świadectwo maturalne (w okręgowej komisji egzaminacyjnej);
  • prywatne pakiety medyczne (u usługodawcy);
  • umowy o telefon (u usługodawcy);
  • umowy ze spółdzielnią mieszkaniową;
  • rejestry związane z prowadzeniem działalności gospodarczej (NIP osoby fizycznej prowadzącej jednoosobową działalność gospodarczą pozostanie ten sam, w KRS należy zmienić informacje o imieniu i nr PESEL, co nie ma wpływu na inne dane dotyczące spółki);
  • księga wieczysta nieruchomości (we właściwym sądzie rejonowym);
  • każdy inny dokument sporządzony przy użyciu numeru PESEL.

W niektórych przypadkach brak konkretnych regulacji może prowadzić do problemów administracyjnych – w takiej sytuacji należy zwrócić się o pomoc do któregoś z linkowanych wyżej zespołów prawniczych.

Szczególne przypadki

Choć nie ma możliwości uniknięcia procesu, to istnieją przypadki szczególne, w których będzie miał on odrobinę inną formę. Należy do nich proces w przypadku osoby niepełnoletniej oraz proces w przypadku osoby, która zmieniła oznaczenie płci w innym kraju.

Osoby niepełnoletnie

Przed ukończeniem 18. roku życia nie można samodzielnie złożyć pozwu. Wobec tego, by móc pozwać swoich rodziców o ustalenie płci, konieczne będzie ustanowienie reprezentanta dla osoby niepełnoletniej [wzór]. Taki wniosek muszą złożyć rodzice w najbliższym sądzie rodzinnym, jeszcze przed wysłaniem pozwu do sądu. We wniosku najlepiej wskazać konkretną osobę, o której wiemy, że jest przyjazna sprawie niepełnoletniego. Zasadniczo reprezentantem powinien być adwokat/radca prawny wykazujący szczególną znajomość spraw dotyczących dziecka. Jednak sąd może też uznać, że stopień skomplikowania sprawy nie wymaga reprezentanta o tak wysokich kwalifikacjach i zgodzić się, by była nim być każda pełnoletnia osoba z wyjątkiem samych rodziców – np. przyjaciel rodziny, brat, siostra czy inny krewny/krewna.

Wyznaczenie reprezentanta dla osoby niepełnoletniej jest jedyną znaczącą różnicą – poza tym proces przebiega tak samo, jak w przypadku osoby pełnoletniej. W pozwie należy podać dane zarówno reprezentanta, jak i osoby niepełnoletniej oraz zamieścić w załącznikach decyzję sądu rodzinnego odnośnie ustanowienia kuratora.

Powyższa procedura jest stosunkowo nowa, dopiero od 2019 r. sądy zaczęły orzekać w sprawach dotyczących osób niepełnoletnich. Z tego względu zdecydowanie zalecamy skorzystanie z pomocy prawnika zorientowanego w sprawach o ustalenie płci.

Zmiana danych u osoby niepełnoletniej będzie prawdopodobnie niemożliwa bez wspierających rodziców, przede wszystkim z racji konieczności posiadania odpowiedniej dokumentacji medycznej (niemożliwej do uzyskania bez zgody rodzica). W sytuacjach, w których jeden rodzic zgadza się na proces, a drugi nie, ustalenie płci nadal jest możliwe, ale może być trudniejsze – rekomendujemy w takich sytuacjach wcześniejszy kontakt z prawnikiem.

Osoby z zagranicznym wyrokiem / decyzją ustalającą płeć

Osoby, które uzyskały wyrok / decyzję ustalającą płeć za granicą, jako jedyne mogą uniknąć przechodzenia przez proces cywilny. Są to przede wszystkim osoby posiadające obywatelstwo innego państwa lub stale zamieszkałe w państwie, które dopuszcza uzgodnienie płci metrykalnej dla stale zamieszkałych cudzoziemców. Jeśli należysz do jednej z tych kategorii, to możesz podjąć się zmiany oznaczenia płci w innym kraju, a potem posłużyć się tamtejszym wyrokiem sądu lub decyzją administracyjną (w zależności od danego systemu prawnego), by dokonać zmiany oznaczenia płci w polskich dokumentach.

W takim przypadku dokonuje się to nie poprzez pozew, lecz przez wniosek do kierownika urzędu stanu cywilnego. Konieczne będzie sporządzenie przez tłumacza przysięgłego przekładu zagranicznego dokumentu poświadczającego zmianę oznaczenia płci i dołączenie go do wniosku. Przydatne może być również powołanie się na niedawną decyzję Naczelnego Sądu Administracyjnego, który nakazał respektowanie zmiany oznaczenia płci dokonanej za granicą. Nadal mogą zdarzać się jednak liczne problemy ze strony urzędów – rekomendujemy konsultację z prawnikiem przed podjęciem się całej procedury.

Cudzoziemcy stale zamieszkali w Polsce

Osoby mające formalny status uchodźcy oraz stale zamieszkałe w Polsce mogą uzgodnić płeć metrykalną na podstawie prawa polskiego, czyli wykorzystując opisaną powyżej procedurę z art. 189 k.p.c. Problem może się pojawić, jeśli ich rodzice żyją, ale zamieszkują w innym kraju niż Polska. W takiej sytuacji zalecamy kontakt z prawnikiem.

Pytania i odpowiedzi

Rodzice

Jak należy postępować, gdy jedno z rodziców nie żyje?

W sytuacji, w której jeden z rodziców żyje, a drugi nie, pozywamy tylko żyjącego, bez powoływania kuratora w miejsce drugiego. Do załączników należy dołączyć akt zgonu drugiego z rodziców oraz wyjaśnić sprawę w treści pozwu. Część sądów może żądać powołania kuratora w miejsce nieżyjącego rodzica, ale dopóki drugi rodzic żyje nie jest to konieczne – na taką ewentualność lepiej się jednak zabezpieczyć poprzez dodanie do treści pozwu akapitu wyjaśniającego, że powołanie kuratora nie jest konieczne. Wskazane jest powołanie się tutaj na przewodnik Rzecznika Praw Obywatelskich, str. 40.

Pozew w takiej sytuacji wystarczy złożyć w dwóch egzemplarzach, z dwoma kompletami załączników.

Jak należy postępować, gdy dane jednego z rodziców nie są znane?

Jeśli ojciec jest nieznany od urodzenia, to należy pozwać jedynie matkę i wyjaśnić sytuację w pozwie. Polskie prawo nakazuje wpisanie tzw. „danych kryjących" do aktu urodzenia (wymyślonego imienia ojca, gdy ten nie jest znany), ale jeśli tak się stało, to w zupełnym akcie urodzenia powinna być o tym wzmianka.

Jeśli znane są dane osobowe jednego z rodziców (imię oraz data i miejsce urodzenia powinny widnieć w zupełnym akcie urodzenia), ale już nie aktualny adres, to możesz spróbować wyjaśnić sytuację w pozwie i podać ostatni znany adres zamieszkania rodzica. Część sądów przyjmuje takie wyjaśnienia, ale część może zażądać od ciebie, że udowodnisz w pozwie podjęcie dostatecznych wysiłków, by odnaleźć rodzica. W tym celu do dowolnego urzędu gminy należy wysłać wniosek o udostępnienie danych z rejestru PESEL [wzór], zawierając w nim znane nam dane osobowe rodzica.

Urzędowi należy udowodnić, że masz interes prawny w otrzymaniu tej informacji, stąd w uzasadnieniu wniosku trzeba opisać, że wnioskujesz o adres rodzica na potrzeby pozwu o ustalenie płci. Możesz to zrobić zarówno przed złożeniem pozwu, jak i po tym, jak sąd wezwał cię do zdobycia dodatkowych informacji (możesz wtedy załączyć to wezwanie jako uzasadnienie dla urzędu gminy). Urząd w odpowiedzi może:

  • udzielić informacji o adresie rodzica, którą następnie należy zamieścić w pozwie;
  • odmówić udzielenia informacji, co należy opisać w pozwie, załączając do niego odmowę;
  • odpowiedzieć, że rodzic nie żyje, co należy opisać w pozwie, załączając do niego pismo z urzędu;
  • odpowiedzieć, że rodzic żyje, ale nie jest nigdzie zameldowany, co należy opisać w pozwie, załączając do niego pismo z urzędu oraz wniosek o ustanowienie kuratora dla osoby nieobecnej.

Nie musisz znać numeru PESEL rodzica, wystarczą imię i nazwisko oraz adres zamieszkania.

Czy mogę nie pozywać jednego z rodziców, jeśli to osoba, która w przeszłości stosowała przemoc o skrajnym nasileniu?

Nie. Przepisy Kodeksu postępowania cywilnego oraz uchwała Sądu Najwyższego z 1995 r. nie dają możliwości pominięcia któregoś z żyjących rodziców jako strony postępowania, nawet jeśli istnieją do tego tak poważne przesłanki, jak skrajna przemoc. Masz za to możliwość zawarcia w pozwie wniosku, by sąd nie wysyłał temu rodzicowi wezwania do obowiązkowego stawiennictwa na ten sam dzień, co tobie. Analogiczny wniosek może złożyć również drugi rodzic, jeśli także obawia się o swoje bezpieczeństwo.

Kogo należy pozwać w sytuacji, w której oboje rodzice nie żyją?

W pozwie nadal zawierasz dane rodziców (numery PESEL i imiona), ale w treści opisujesz sytuację, wnioskujesz o powołanie kuratora reprezentującego zmarłych rodziców oraz załączasz oba akty zgonu. Dalej rozprawa toczy się normalnie, z tą różnicą, że występujesz przeciwko powołanemu przez sąd kuratorowi, który będzie reprezentował rodziców.

Pozew w takiej sytuacji wystarczy złożyć w dwóch egzemplarzach, z dwoma kompletami załączników.

Kogo należy pozwać w sytuacji, gdy jednemu z rodziców odebrano prawa rodzicielskie?

Niestety, pozywa się tego rodzica, który figuruje w zupełnym akcie urodzenia. Rodzica, któremu odebrano prawa rodzicielskie nadal trzeba pozwać, bo nadal będzie występować tu relacja pokrewieństwa. Wyjątkiem jest tylko sytuacja adopcji z przysposobieniem pełnym, w ramach której tworzy się nowy akt urodzenia.

Do jakiego sądu mam złożyć pozew, jeśli moi rodzice mieszkają za granicą.

Jeśli twoi rodzice mieszkają poza Polską, pozew należy złożyć do sądu okręgowego właściwego dla miejscowości, w której mieszkali bezpośrednio przed przeprowadzką. Jeśli mieszkali wtedy w różnych okręgach sądowych, to możesz wybrać między właściwymi dla nich sądami.

W sytuacji gdy rodzice są współpracujący, warto rozważyć poproszenie ich o udzielenie pełnomocnictwa do doręczeń [wzór], by przyśpieszyć obieg informacji. To nowa instytucja postępowania cywilnego, pozwalająca na wyznaczenie dowolnej osoby w Polsce jako tej, do której będzie kierowana korespondencja z sądu. Osoba ta nie jest uprawniona do reprezentowania rodziców w postępowaniu sądowym – nie może w ich imieniu wysłać pisma procesowego czy się za nich podpisać. Pisma wysyłane do niej będą uważane za doręczone rodzicom. Przesyłki wysyłane z sądu do Polski dochodzą szybciej niż te kierowane do innego kraju UE.

Czy brak zgody rodziców na tranzycję może doprowadzić do oddalenia pozwu?

Nie. Rodzice mogą próbować przedłużyć postępowanie poprzez powoływanie świadków, wnoszenie dowodów, wnioskowanie o kolejną opinię biegłego itp., ale nie są w stanie doprowadzić do negatywnego wyroku. W sytuacji nieprzychylnej postawy rodziców istotna jest pomoc prawnika – może sprzeciwiać się wnioskom rodziców i utrudniać im torpedowanie sprawy. Nowa, wydana w 2024 r. wersja przewodnika RPO zawiera jednoznaczne rekomendacje dla sądów, by pomijały kolejne wnioski dowodowe rodziców. Warto się na to powoływać w postępowaniu.

Czy rodzice mogą przeszkodzić w sprawie przez nieodbieranie pozwu lub niestawienie się na rozprawie?

Choć mogą w ten sposób opóźnić cały proces, to raczej niezbyt mocno. Jeśli do rodziców nie dotrze awizo z pozwem, to jego dostarczeniem zajmie się komornik, który zrobi to skutecznie. Uwaga – w takiej sytuacji sąd wyśle do ciebie odpis pozwu i zobowiąże cię, by wystąpić do komornika z wnioskiem o jego doręczenie rodzicom [wzór]. Należy wtedy szybko wystąpić do komornika, bo informację do sądu o doręczeniu pozwu trzeba wysłać w ciągu dwóch miesięcy. Wniosek kosztuje 60 zł i należy opłatę wnieść na konto wybranego komornika, najlepiej tego, który ma siedzibę najbliżej miejsca zamieszkania rodziców.

Jeśli rodzice po dostaniu pozwu nie chcą stawić się na rozprawie, to dalszy rozwój wydarzeń zależy od tego, w jaki sposób sąd ich na nią wezwał. Jeśli nie sprecyzował, że obecność jest obowiązkowa, to rozprawa toczy się bez nich i sędzia wydaje wyrok zaoczny. Jeśli zaznaczono, że rodzice mają obowiązek się stawić, a mimo to tego nie zrobili, to rozprawa również odbywa się pod ich nieobecność. W bardzo pesymistycznym scenariuszu sędzia może wyznaczyć jeszcze jeden termin rozprawy, by ich przesłuchać – postanawiając, że jeśli znów się nie stawią, ogłosi wyrok.

Proces

Ile czasu będę oczekiwać na termin rozprawy w moim sądzie okręgowym?

Przeważnie czas oczekiwania jest dłuższy w sądach okręgowych w dużych miastach (zwłaszcza w Warszawie) niż w mniejszych. Dowiadywanie się od innych osób transpłciowych, ile czekały w danym sądzie, nie do końca ma sens – jeśli czyjaś sprawa odbyła się 3 lata temu, to od tego czasu sytuacja mogła się wyraźnie zmienić. Nie ma żadnego pewnego sposobu, by określić, jak długo potrwa twoja sprawa.

Czy w pozwie oraz w trakcie procesu można mówić w swoim preferowanym rodzaju gramatycznym?

Tak. Nie ma prawa nakazującego mówienie o sobie w jakiejkolwiek konkretnej formie gramatycznej. To samo dotyczy również sądu, który nie musi się zwracać do ciebie w niepoprawnych formach.

Część sędziów może jednak mieć transfobiczne poglądy lub bezpodstawnie uważać, że muszą stosować formę zgodną z oznaczeniem płci w dokumentach. Jeśli sąd będzie cię misgenderował w trakcie rozprawy, możesz powołać się na art. 23 i 24 Kodeksu cywilnego, mówiąc, że tożsamość płciowa jest twoim dobrem osobistym i domagasz się jej respektowania. Jednakże w praktyce rzadko kiedy zmieni to decyzję sądu.

Czy mogę dosłać w późniejszym terminie dodatkowe dokumenty na korzyść mojego powództwa?

Tak, można w dowolnym momencie wysłać do sądu pismo procesowe powoda (powódki), a w nim mogą być zawarte dowody. Uwaga – jeśli to nie będą nowe dowody (czyli takie, które zaistniały już po złożeniu pozwu), to sąd może zdecydować, że ich nie dopuści, uznając, że są spóźnione i była szansa na ich załączenie od razu. Zatem dokumentacja medyczna z niedawnej operacji zostanie zaakceptowana, ale fotografia identyfikatora z miejsca pracy, w którym pracujesz od dawna, może zostać pominięta.

Jakie dokładnie pytania mogą być zadawane na rozprawie?

Najczęściej pojawiają się pytania o imię, wiek, wykonywany zawód oraz o doświadczenie transpłciowości (np. o to, od jak dawna czujesz się w ten sposób czy jak długo funkcjonujesz w danej roli płciowej).

Niestety część sędziów może zadawać pytania o seksualność lub kwestionować twój wygląd, jeśli nie wpisuje się on w stereotypy płciowe. Na tego typu pytania można odmówić udzielania odpowiedzi. W praktyce sąd może jednak naciskać, by odpowiedź na nie została udzielona.

Czy zaburzenia psychiczne i przeszłe pobyty w szpitalu psychiatrycznym mogą przeszkadzać w czasie procesu?

Nie powinny, choć nie ma absolutnej gwarancji, gdyż sędziowie potrafią być bardzo różni. Koniec końców decydujące będą dostarczone z pozwem opinie seksuologiczne i ewentualna opinia biegłego.

Czy rozprawa może skończyć się niekorzystnym wyrokiem?

Jeśli posiadasz wszystkie odpowiednie dokumenty, to takie ryzyko jest bardzo małe. W bardzo rzadkich przypadkach zdarzało się, że sędzia wbrew wcześniejszemu orzecznictwu oddalał pozew, twierdząc, że art. 189 Kodeksu prawa cywilnego nie umożliwia zmiany oznaczenia płci w dokumentach. W latach 2014–2019 taki scenariusz zdarzył się 8 razy na 647 postępowań3 – w każdym z tych przypadków sąd apelacyjny uznawał apelację i koniec końców oznaczenie płci udało się zmienić. Ze względu na to, że aż 4 z tych 8 spraw miały miejsce w Sądzie Okręgowym Warszawa-Praga, stanowczo odradzamy składanie tam pozwu.

Zwróć uwagę na czynniki ryzyka – jeśli nie załączysz wszystkich potrzebnych dokumentów lub będziesz deklarować rzeczy, którą mogą sprawić, że sąd uzna, że twoje poczucie płci nie jest stałe, to pozew może skończyć się oddaleniem. Na przykład jeśli jesteś osobą genderfluid, to prawdopodobnie będzie korzystniej zachować niuanse swojej tożsamości dla siebie i udawać bardziej binarną osobę.

Co robić w sytuacji, w której pozew został odrzucony lub oddalony?

Jeśli twój pozew zostanie odrzucony lub oddalony, pamiętaj, że czas jest kluczowy – w ciągu 7 dni od wydania wyroku oddalającego pozew musisz złożyć wniosek o doręczenie ci wyroku z uzasadnieniem [wzór] i uiścić opłatę 100 zł na konto sądu lub w e-znakach sądowych (chyba że wcześniej sąd zwolnił cię w całości z kosztów sądowych). Jeśli przegapisz ten termin, co do zasady nie będzie już można wnieść apelacji od wyroku. Uzasadnienie wyroku jest konieczne do apelacji, na złożenie której masz odrobinę dłuższy termin – 14 dni od otrzymania wyroku z uzasadnieniem. Z powodu krótkiego terminu pismo o uzasadnienie wyroku najlepiej wnieść samodzielnie, ale przy apelacji bardzo istotne jest jak najszybsze zwrócenie się o pomoc do prawnika.

Co, jeśli sąd odmawia wysłania odpisu wyroku do urzędu stanu cywilnego?

Może się zdarzyć, że urzędnicy w danym sądzie nie będą świadomi, że wysłanie odpisu wyroku do urzędu stanu cywilnego jest ich obowiązkiem. W takiej sytuacji najczęściej wystarczy zadzwonić i upomnieć się o wysyłanie dokumentu, ale może się zdarzyć, że urzędnik odmówi wykonania tej czynności. Niedostarczenie dokumentów do USC przez sąd może rodzić problemy, ponieważ wiele urzędów prawdopodobnie odmówi przyjęcia odpisu wyroku z twoich rąk i będzie oczekiwać na nadesłanie go przez sąd.

W takiej sytuacji można powołać się na podstawę prawną (Ustawa z dnia 28 listopada 2014 r. – Prawo o aktach stanu cywilnego, art. 4), czy to osobiście czy pisemnie. Możesz starać się o nakłonienie urzędu stanu cywilnego do przyjęcia odpisu wyroku lub sekretariatu sądu do wysłania wyroku do urzędu – w praktyce druga opcja jest często łatwiejsza i mniej czasochłonna.

Wniosek o zwolnienie z kosztów

Jak uzyskać zwolnienie od kosztów sądowych?

W praktyce największe wydatki związane z sądowym postępowaniem o ustalenie płci dotyczą opłaty od pozwu oraz kosztów ewentualnej opinii biegłego. Rekomendowany przez nas wzór pozwu zawiera w swojej treści odpowiedni wniosek.

Do wniosku o zwolnienie od kosztów zawsze trzeba załączyć oświadczenie o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania [wzór].

Co wpisać w poszczególne rubryki oświadczenia?

  • Sąd, do którego jest składane oświadczenie: w tej rubryce wpisz nazwę sądu okręgowego, do którego składasz pozew. Sygnatura sprawy: sygnatura sprawy to kod nadawany jej po przyjęciu pozwu przez sąd. Jeśli pozew nie został jeszcze wniesiony, nie wypełniaj tej rubryki.
  • Dane osoby składającej wniosek: wpisz swoje imię i nazwisko z aktu urodzenia oraz swój numer PESEL. Jeśli nie masz PESEL-u, wpisz imiona rodziców.
  • Stan rodzinny: w tym punkcie musisz wymienić wszystkie osoby, z którymi mieszkasz i jednocześnie prowadzisz wspólne gospodarstwo domowe. Oznacza to, że z osób, z którymi można zamieszkiwać, nie umieszczasz tu jedynie swoich współlokatorów, poza tym wpisujesz np. męża/żonę, dziewczynę/chłopaka lub osobę partnerską (osobę, z którą mieszkasz i jednocześnie jesteś w niesformalizowanym związku, tj. „osobę pozostającą we wspólnym pożyciu z wnioskodawcą”), rodziców, dzieci, rodzeństwo, kuzynów, dziadków czy osoby, którymi się opiekujesz.
  • Majątek: w tej sekcji należy wpisać informacje o posiadanym majątku, w tym nieruchomościach, oszczędnościach, papierach wartościowych i prawach majątkowych czy przedmiotach wartościowych. Jeśli którakolwiek z rubryk cię nie dotyczy, wpisz: BRAK.
  • Dochody i źródła utrzymania wnioskodawcy i osób pozostających we wspólnym gospodarstwie domowym: w lewej kolumnie tabeli wpisz siebie oraz wszystkie osoby wymienione w 4. punkcie. W środkowej kolumnie tabeli musisz określić, z jakiego tytułu każda z wymienionych osób osiąga dochód (np. wynagrodzenie za pracę, prowadzenie firmy, emerytura/renta, stypendium studenckie itd.). W prawej kolumnie tabeli wpisz, ile wskazany dochód wynosi netto (tj. do ręki) i w jakim przedziale czasu jest rozliczany (np. jeżeli ktoś otrzymuje stypendium raz na pół roku, to trzeba wskazać, że jest to kwota x złotych w ciągu 6 miesięcy). Jeśli osoba, która z tobą mieszka i jest połączona więzią partnerską lub rodzinną, nie osiąga dochodów, to należy to zaznaczyć wpisując BRAK w rubryki w środkowej i prawej kolumnie tabeli.
  • Zobowiązania i stałe wydatki: w tym miejscu należy rozpisać wszystkie swoje koszty i ująć je w skali miesiąca. Jeśli jakieś koszty ponosisz rzadziej niż raz w miesiącu (np. raz w roku kupujesz podręczniki czy ponosisz koszty ubezpieczenia), podziel kwotę, którą wydajesz, przez 12 i wpisz „X zł rocznie, czyli Y zł w skali miesiąca”. W rubryce tej możesz wpisać np. koszty czynszu i opłat za mieszkanie oraz media, koszty wyżywienia, ubrania, zakupu kosmetyków i środków czystości, koszty komunikacji, leczenia, ubezpieczenia, kredytów czy pożyczek, koszty zakupu podręczników i przyborów szkolnych dla dziecka, koszty Internetu, telewizji czy telefonu, materiałów akademickich czy innych przedmiotów potrzebnych do wykonywania pracy, w tym sprzętu lub oprogramowania.
  • Inne dane, które wnioskodawca uważa za istotne: jest to miejsce, które warto wykorzystać na wytłumaczenie niektórych wydatków, zwłaszcza jeśli mogłyby zostać zakwestionowane jako niekonieczne (jeśli np. w pkt. 7 pojawiła się droższa, weterynaryjna karma dla psa, napisz, że posiadasz psa o specjalnych potrzebach medycznych) oraz na bardziej szczegółowe przedstawienie swojej sytuacji i zwrócenie uwagi na okoliczności uzasadniające wniosek o zwolnienie od kosztów (np. że studiujesz i jednocześnie utrzymujesz się samodzielnie, nie dostajesz wsparcia od rodziny, a wszystkie oszczędności zostały wydane na prywatne opinie pozwalające na rozpoczęcie terapii hormonalnej).

Ważne – co do zasady wnioski o zwolnienie od kosztów są rozpoznawane na podstawie oświadczenia. Jednak sąd może zarządzić dodatkowe postępowanie wyjaśniające i np. zobowiązać cię do przesłania wyciągów z rachunków bankowych, dosłania PIT-u czy innych dokumentów. Jeśli tego nie zrobisz w zakreślonym terminie, wniosek najpewniej zostanie oddalony.

Co, w razie oddalenia wniosku o zwolnienie z kosztów?

W pierwszej kolejności pamiętaj, że musisz złożyć wniosek o doręczenie ci postanowienia oddalającego wniosek wraz z uzasadnieniem [wzór]. Masz na to 7 dni od momentu, w którym postanowienie sądu zostanie ci doręczone.

Po otrzymaniu postanowienia wraz z uzasadnieniem, masz 7 dni na złożenie zażalenia od postanowienia sądu bądź skargi na orzeczenie referendarza sądowego (zwróć uwagę na otrzymane pismo: jeśli w tytule jest „postanowienie” i nazwa sądu, to wnosi się zażalenie, a jeśli wymieniony jest referendarz sądowy, to wnosi się skargę).

W przypadku oddalenia wniosku o zwolnienie z kosztów i chęci wniesienia zażalenia lub skargi, zalecamy kontakt z prawnikiem.

Nie składał_m wniosku o zwolnienie z kosztów, ale sąd powołał biegłego. Czy muszę opłacić całość kosztów opinii biegłego?

W sytuacji gdy opłata od pozwu została uiszczona bez wnoszenia o zwolnienie z kosztów bądź sąd zwolnił cię z obowiązku ponoszenia kosztów sądowych tylko w części, to jeśli nie podejmiesz żadnych kroków, konieczne będzie opłacenie biegłych. Na szczęście nawet na późniejszym etapie postępowania nadal masz możliwość wystąpienia z wnioskiem o zwolnienie od kosztów.

Jeśli sąd decyduje się na powołanie biegłego, możliwe są dwa warianty. W pierwszym sąd wyda postanowienie o powołaniu biegłego i od razu wezwie cię do wniesienia w określonym terminie zaliczki. Wtedy, jeśli kwota ta jest dla ciebie zbyt wysoka lub po prostu uważasz tę sytuację za niesprawiedliwą, w osobnym piśmie możesz złożyć wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych. Takie pismo składa się z wniosku (tego samego, który zawarty jest we wzorze pozwu) oraz uzasadnienia. Do wniosku załącz oświadczenie o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania.

Uwaga – pamiętaj, by wniosek złożyć przed upływem terminu, który sąd wyznaczył na wniesienie zaliczki.

W drugim wariancie sąd nie wezwie cię do opłacenia zaliczki, natomiast tymczasowo opłaci opinię ze środków Skarbu Państwa. Decyzja o tym czy obciążyć cię kosztami zapadnie wtedy w końcowym wyroku. Warto wtedy podczas rozprawy apelować do sądu, by przejął koszty na rachunek Skarbu Państwa i odstąpił od obciążenia cię nimi. Taki wniosek możesz sformułować ustnie do protokołu rozprawy aż do jej zamknięcia. Na początku rozprawy sąd zawsze pyta o stanowisko i to jest pierwszy moment, gdy można powiedzieć: „podtrzymuję powództwo i wnoszę o nieobciążanie mnie kosztami rozprawy”. Można to jeszcze zrobić na sam koniec rozprawy. Sąd powinien uprzedzić o tym, że udziela głosu przez zamknięciem rozprawy, i wtedy w ramach mowy końcowej również można wnieść o nieobciążanie kosztami.

Jeśli nie złożysz takiego wniosku podczas rozprawy, wciąż możliwe będzie złożenie zażalenia na zawarte w wyroku rozstrzygnięcie o kosztach. W takim przypadku po wydaniu wyroku, jeśli sąd obciążył cię w nim kosztami, możesz wnieść w ciągu 7 dni wniosek o doręczenie ci odpisu wyroku wraz uzasadnieniem, a następnie w ciągu 7 dni od jego otrzymania złożyć zażalenie. Jeśli znajdziesz się takiej sytuacji, skontaktuj się z prawnikiem, by przygotować zażalenie na postanowienie o kosztach. Możesz również złożyć zażalenie na postanowienie o przyznaniu biegłemu wynagrodzenia, jeśli wynagrodzenie to jest nieproporcjonalnie wysokie do nakładu pracy. Takie zażalenie powinno być przygotowane przez profesjonalnego prawnika.

Pytania ogólne

Czy można wnieść pozew o ustalenie płci, będąc w związku małżeńskim?

Kodeks rodzinny i opiekuńczy w ogóle nie przewiduje sytuacji, gdy jedno z małżonków chce uzgodnić płeć metrykalną w czasie trwania małżeństwa. Sądy kierują się wcześniejszymi orzeczeniami i odmawiają ustalenia płci metrykalnej osoby pozostającej w związku małżeńskim. Rozwód daje możliwość uzyskania pozytywnego wyroku ustalającego płeć. Postępowanie rozwodowe wiąże się z koniecznością przekonania sądu o całkowitym i nieodwracalnym rozpadzie pożycia małżeńskiego. Stowarzyszenie Lambda Warszawa prowadzi obecnie litygację strategiczną, której celem jest doprowadzenie do sytuacji, w której możliwe będzie uzyskanie wyroku ustalającego płeć bez konieczności rozwodu, jest to jednak postępowanie obliczone na wiele lat. Jeśli chcesz wziąć w nim udział lub dopytać o szczegóły, odezwij się na prawo@lambdawarszawa.org.

Czy posiadanie dzieci jest przeszkodą w trakcie pozwu?

Nie. W przeszłości osoby transpłciowe posiadające dzieci musiały pozywać nie tylko swoich rodziców, ale również swoje dzieci. Wyrok Sądu Najwyższego z 10 stycznia 2019 r. położył kres tej praktyce. Zgodnie z uzasadnieniem tego wyroku przed sądowym ustaleniem płci sąd musi jednak zbadać, czy wydanie wyroku będzie zgodne z dobrem niepełnoletnich dzieci. Może zatem zaistnieć konieczność przedstawienia dodatkowych wyjaśnień, że uporządkowanie sytuacji prawnej rodzica będzie korzystne także dla dziecka.

Czy mogę zmienić oznaczenie płci, jeśli znajduję się poza Polską?

Tak, jeśli posiadasz polskie obywatelstwo.

Aby przyspieszyć obieg korespondencji, warto rozważyć udzielenie pełnomocnictwa do doręczeń [wzór]. To nowa instytucja postępowania cywilnego, pozwalająca na wyznaczenie dowolnej osoby w Polsce jako tej, do której będzie kierowana z sądu korespondencja do ciebie. Osoba ta nie jest uprawniona do reprezentowania cię w postępowaniu sądowym – nie może w twoim imieniu wysłać pisma procesowego czy podpisać się za ciebie. Pisma wysyłane do niej będą uważane za doręczone tobie. Przesyłki wysyłane z sądu do Polski dochodzą szybciej niż te kierowane do innego kraju UE.

Jeśli mieszkasz poza Unią Europejską, masz obowiązek ustanowić pełnomocnika do doręczeń w Polsce.

Czy możliwa jest zmiana oznaczenia płci na neutralną?

Nie. Polskie prawo nie przewiduje obecnie żadnego innego oznaczenia płci niż „kobieta” lub „mężczyzna”. Nie można wykluczyć, że jakiś sąd w przyszłości uzna, że brak uwzględnienia takiej kategorii w przepisach prawa stanowionego nie może być przeszkodą do prawnego uznania tożsamości osoby. Niestety można się spodziewać, że osoba z takim precedensowym wyrokiem natrafiałaby na różne utrudnienia w funkcjonowaniu w kontaktach z instytucjami publicznymi i firmami – właśnie ze względu na brak takiej kategorii w przepisach prawa.

Czy zmiana oznaczenia płci jest koniecznym warunkiem dla części zabiegów chirurgicznych?

W polskiej praktyce lekarskiej przyjęło się, że zabiegi chirurgiczne powodujące sterylizację (operacje genitaliów, histerektomia, orchidektomia) można wykonywać tylko po zmianie oznaczenia płci. Jest to przez lekarzy uzasadniane lękiem przed konsekwencjami prawnymi – status prawny sterylizacji na żądanie jest obecnie nieuregulowany i lekarze boją się, że wykonując takie zabiegi, mogą zostać pociągnięci do odpowiedzialności z artykułu 156 Kodeksu karnego, zakazującego powodowania u innej osoby ciężkiego uszczerbku na zdrowiu (w tym pozbawienia zdolności płodzenia).

Sytuacja nie jest jednak w pełni jasna: histerektomię i orchidektomię wykonuje się w końcu regularnie u cispłciowych pacjentów, gdy są ku temu odpowiednie wskazania medyczne (np. rak jądra czy rak szyjki macicy), bez strachu przed konsekwencjami prawnymi. Kodeks karny wprost przewiduje wyłączenie odpowiedzialności karnej w przypadku wykonywania zabiegu w celu leczniczym. Dysforia płciowa również mogłaby zostać uznana za takie wskazanie medyczne i każdy biegły seksuolog powinien takiej decyzji w sądzie bronić. Nie jest też jasne, czemu właściwie zmiana oznaczenia płci miałaby czynić rzekomo nielegalny zabieg histerektomii u trans mężczyzny legalnym – usunięcie macicy pozbawia zdolności płodzenia niezależnie od tego, czy ktoś ma w dokumentach literkę M czy K. Część chirurgów zgadza się na wykonywanie zabiegów gonadektomii bez zmiany danych, ale robi to „pod stołem", wspominając o takiej możliwości np. w trakcie prywatnej konsultacji z pacjentem, ale nie przyznając się do tego publicznie.

Nie jest więc prawdą, że zmiana oznaczenia płci jest prawnie wymagana do przeprowadzenia niektórych zabiegów. Nie chodzi tu o polskie prawo, ale o przyjętą praktykę, podstawowymi problemami są: brak jasnych wytycznych dotyczących zabiegów chirurgicznych u osób trans (Towarzystwo Chirurgów Polskich takiego dokumentu dotąd nie opracowało), utarte przekonanie, że „bez zmiany danych tej operacji się nie robi", oraz niska świadomość lekarzy na temat transpłciowości i wynikające z tego postrzeganie dysforii płciowej jako „zachcianki".

Wszystkie powyższe informacje dotyczą zabiegów w Polsce. Poza Polską status prawny tego typu operacji jest już dużo jaśniejszy i w większości krajów świata można wykonywać zarówno operacje gonadektomii, jak i operacje genitaliów bez zmiany danych urzędowych. Dokładne wymogi stawiane przed zabiegiem mogą się jednak różnić w zależności od kliniki.

Czy w Polsce istniały inne formy procedury zmiany oznaczenia płci i czy możliwe jest, że powstanie nowa?

Historycznie w Polsce funkcjonowała dużo bardziej humanitarna procedura, wypróbowana w latach 60., a potem uregulowana uchwałą Sądu Najwyższego z 25 lutego 1978 r. W jej ramach składało się do urzędu stanu cywilnego wniosek o korektę aktu urodzenia. Procedura wymagała diagnozy seksuologicznej oraz operacji genitaliów, ale przewidywała, że „w szczególnych okolicznościach" ten drugi wymóg może zostać pominięty, co było szeroko wykorzystywane. Wszystko przebiegało w trybie administracyjnym, bez udziału sędziego czy rodziców.

Niestety w latach 80. procedura ta zaczęła być krytykowana przez środowisko prawnicze z powodu mniej lub bardziej skrywanej transfobii. W dyskusjach w pismach prawniczych przedstawiano np. problem oszustw matrymonialnych (co, jeśli mężczyzna ożeni się z kobietą, by w noc poślubną przekonać się, że ta posiada penisa?) czy nieadekwatności procedury korekty aktu urodzenia. Argumentowano, że korekta taka może być dokonywana tylko w sytuacji, w której w momencie sporządzenia aktu popełniony został błąd – tymczasem trans kobiety to biologiczni mężczyźni, a trans mężczyźni to biologiczne kobiety, więc oznaczenie płci w akcie urodzenia nie mogło być błędne. W argumentacji tej płeć miała być czymś osadzonym w anatomii, a akt urodzenia nie miał być formą narzucenia lub przypisania danej płci, a wyłącznie neutralnym opisem biologicznej rzeczywistości. Sąd Najwyższy przychylił się do tej argumentacji i w orzeczeniu z 22 czerwca 1989 r.4 stwierdził, że procedura zmiany oznaczenia płci „niszczy polski porządek prawny". Dopiero 2 lata później na wniosek Rzecznika Praw Obywatelskich Sąd Najwyższy stworzył nową procedurę, która z niewielkimi zmianami funkcjonuje do dzisiaj.

Konserwatyzm polskich sądów połączył się tutaj z opieszałością polityków, którzy pomimo powtarzających się wezwań do stworzenia oddzielnej procedury administracyjnej dla osób trans, nie zrobili tego od trzech dekad. Najbliższy temu był projekt ustawy przygotowany przez Fundację Trans-Fuzja, który został pogrzebany wspólnymi siłami PO oraz PiS-u. Projekt ustawy wpłynął do Sejmu w 2013 roku, ale większość sejmowa PO procesowała go aż 2 lata, uchwalając go dopiero w lipcu 2015 roku, tuż po zwycięstwie w wyborach prezydenckich Andrzeja Dudy. Andrzej Duda zdecydował się zastosować wobec ustawy weto prezydenckie i jej nie podpisać.

Z tego względu obecna procedura pozywania swoich rodziców będzie prawdopodobnie obowiązywać przez następne lata. Próba znalezienia nowego kruczka prawnego wymagałaby szczególnej determinacji osoby trans (procesy mogłyby trwać przez lata i nie przynieść sukcesu), znacznej wyobraźni wspierającego prawnika oraz dużych zasobów finansowych. Obecnie tranzycja.pl jest zaangażowana w pracę nad projektem ustawy ułatwiającej zmianę oznaczenia płci w dokumentach.

O historii podejścia do osób transpłciowych w prawie można przeczytać więcej w pracy doktorskiej Marii Dębinskiej Prawo, seksuologia a transpłciowość. Przemiany społeczno-kulturowych praktyk konstruowania płci w Polsce (1964-2012).

Wzory pism:

Poniższe wzory zostały przygotowane przez adw. Karolinę Gierdal. Wzory pism można przeglądać również w folderze na GoogleDrive.

Wzór pozwu o ustalenie płci:

Wzór odpowiedzi rodziców na pozew:

Wzory w przypadkach szczególnych:

Dodatkowe materiały

Webinar Kampanii Przeciwko Homofobii Pomoc prawna dla pełnoletnich i niepełnoletnich osób transpłciowych z prawniczką Anną Mazurczak.

Webinar Tolerado Procedura prawna zmiany danych osobowych w procesie tranzycji z prawniczką Mileną Adamczewską-Stachurą.

Wykład prawnika Mikołaja Świstowskiego Jak się robi prawną korektę płci? organizowany przez Federację Znaki Równości (część dotycząca zmiany urzędowego oznaczenia płci rozpoczyna się w 1:15:20).

Wykład prawnika Marka Urbaniaka Aspekty prawne korekty płci w ramach seminarium Seksualność organizowanego przez warszawski oddział Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego.

  1. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 22 marca 1991 r., sygn. akt III CRN 28/91, LEX nr 519375. ↩︎

  2. Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 22 września 1995 r., sygn. akt III CZP 118/95, OSNC 1996/1/7. ↩︎

  3. Adamczewska-Stachura M., Pilch P. (2020) Postępowania w sprawach o ustalenie płci. Przewodnik dla sądów i pełnomocników. Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich. ↩︎

  4. Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 22 czerwca 1989 r., sygn. akt III CZP 37/89, OSNC 1989/12/188. ↩︎