Status prawny transpłciowych rodziców

Polskie prawo zostało napisane pod jeden sztywny model rodziny – dziecko ma ojca mężczyznę oraz matkę kobietę. Wychowywanie dzieci przez związki jednopłciowe i/lub poliamoryczne nie jest w jakikolwiek sposób chronione przez prawo, a założenie domyślnej cispłciowości znacząco komplikuje sytuację prawną transpłciowych rodziców.

Poniższy artykuł dotyczy wyłącznie kwestii prawnych. Jeśli jesteś zainteresowan_ rodzicielstwem od strony medycznej, przeczytaj nasz artykuł o płodności osób transpłciowych.

Treść artykułu została skonsultowana z adw. Karoliną Gierdal.

Zostanie rodzicem przed zmianą oznaczenia płci.

Zmiana oznaczenia płci nie cofa poprzednich zobowiązań i osoby transpłciowe nadal pozostają rodzicami swoich dzieci, zgodnie ze stanem sprzed wyroku. Akty urodzenia dzieci nie ulegają korekcie i nadal pozostają w nie wpisane dane sprzed zmiany oznaczenia płci.

Jeśli dzieci są wychowane w obrębie małżeństwa, to późniejsza zmiana oznaczenia płci może wiązać się z pewnymi komplikacjami. W Polsce nie istnieje możliwość zawarcia małżeństwa jednopłciowego, co oznacza, że do złożenia pozwu o ustalenie płci konieczny jest wcześniejszy rozwód – w takiej sytuacji o opiece nad dzieckiem będzie orzekał sąd rodzinny. W sytuacji, gdy osoby wychowujące dziecko rozwodzą się tylko z powodów prawnych i zamierzają dalej żyć wspólnie, konieczne może być zatajenie tego faktu przed sądem z racji wymogu udowodnienia rozpadu więzi między małżonkami. Rozpad więzi jest definiowany jako zanik więzi emocjonalnej, fizycznej oraz gospodarczej (wspólne życie, dzielenie finansów) między małżonkami. O ile żadne z rodziców nie będzie o to wnioskować ani nie zostanie stwierdzony konflikt pomiędzy nimi, sądy powinny orzekać tak, aby oboje rodzice zachowali pełnię opieki prawnej.

Dużo bardziej skomplikowane będą sytuacje konfliktu między opiekunami dziecka. Z naszej strony chciałybyśmy zalecić w takich sytuacjach podejście koncyliacyjne i dążenie do kompromisów. Znalezienie się w sytuacji wieloletniej batalii między rodzicami jest dla dzieci potencjalnie traumatyzujące.

Warto rozróżnić tutaj kwestię władzy rodzicielskiej od kontaktów z dzieckiem. Sąd może przyznać władzę rodzicielską (w zakresie decyzji o szkole, zabiegach medycznych itp.) tylko jednemu z rodziców, ale jednocześnie nakazać umożliwianie regularnych kontaktów z drugim rodzicem.

Zostanie rodzicem po zmianie oznaczenia płci

Obecnie żadna ustawa nie reguluje kwestii prawnych związanych z transpłciowością. Oznacza to, że interpretacja prawa w tym obszarze jest ustalana przez orzeczenia sądów. W przeciwieństwie jednak do innych, już ustalonych w linii orzecznictwa procedur (takich jak sama procedura zmiany oznaczenia płci), w przypadku rodzicielstwa osób transpłciowych sądy miały dotąd niewiele okazji, by się wypowiedzieć. Osoby transpłciowe próbujące zostać rodzicami po zmianie danych w większości przypadków będą musiały wyjaśnić swoją sytuację prawną w sądzie.

Poniższe informacje opierają się na pojedynczych przypadkach takich postępowań. W niektórych miejscach pozwalamy sobie na spekulacje dotyczące możliwych interpretacji prawnych przez polskie sądy – spekulacje te są oznaczone w jasny sposób.

Wszystkie osoby chcące zostać rodzicem po zmianie oznaczenia płci gorąco zachęcamy do darmowej konsultacji z prawnikiem (darmowe konsultacje prawne oferuje m.in. Lambda Warszawa). Choć staramy się omówić wiele różnych przypadków, ostatecznie lista potencjalnych rozwiązań w każdej konkretnej sytuacji wymaga oceny prawnika. Istnieje również możliwość poprowadzenia Twojej sprawy przez prawnika pro bono.

Kto zostaje wpisany jako „matka” dziecka?

Kodeks rodzinny i opiekuńczy w art. 61(9) definiuje „matkę dziecka” jako „kobietę, która je urodziła”. Jeśli osoba rodząca dziecko ma „K” w dokumentach, to nie jest to dla prawa sytuacja kontrowersyjna. W przypadku osób po zmianie oznaczenia płci pojawiają się jednak problemy – prawo nie przewiduje sytuacji, w której dziecko rodzi mężczyzna.

W polskiej literaturze prawniczej opisano tylko jeden przypadek urodzenia dziecka przez transpłciowego mężczyznę po zmianie danych metrykalnych¹. Kierownik urzędu stanu cywilnego uznał, że nie jest w stanie sporządzić aktu urodzenia dziecka, i przekazał sprawę do sądu, który w drugiej instancji orzekł, by dane transpłciowego mężczyzny wpisać w rubrykę „matka”, niezależnie od obecnego oznaczenia płci rodzica. Inne osoby transmęskie po zmianie danych mogą spodziewać się podobnego scenariusza.

W opisywanym przypadku prokuratora wniosła o ponowne otwarcie sprawy o ustalenie płci i przywrócenie danych żeńskich. Do wznowienia sprawy doszło, ale sąd okręgowy zdecydował się utrzymać płeć męską w dokumentach. Trudno powiedzieć, na ile zagrożenie wznowieniem postępowania o ustalenie płci jest realne w przypadku innych podobnych spraw. Należy jednak mieć na uwadze możliwość takiego działania ze strony prokuratury.

Osoby transkobiece najprawdopodobniej nigdy nie mogą zostać wpisane do aktu urodzenia jako „matka” dziecka, gdyż „matką” ma być zawsze osoba rodząca.

Kto zostaje wpisany jako „ojciec” dziecka?

„Ojcostwo” ustalane jest w bardziej skomplikowany sposób niż „macierzyństwo”:

• W przypadku związku małżeńskiego „ojcostwo” jest domniemane i „mąż” osoby rodzącej zostaje „ojcem” automatycznie po urodzeniu się dziecka.
• W przypadku osoby niepozostającej w związku małżeńskim „ojcostwo” jest uznawane na zasadzie deklaracji. „Ojcem” zostaje osoba, która ma „M” w dokumentach i złoży oświadczenie o byciu „ojcem” dziecka w urzędzie stanu cywilnego. Oświadczenie to musi potem potwierdzić osoba uznana za „matkę” dziecka.
• W przypadku gdy osoba uznana za „matkę” wie, kim jest drugi rodzic, ale nie ma z jego strony chęci złożenia oświadczenia, to możliwe jest złożenie pozwu o ustalenie „ojcostwa”. Jest to procedura, w ramach której sąd sprawdza, czy dana osoba faktycznie jest „ojcem” dziecka.
• W przypadku nieznanego „ojca” w rubrykę wpisuje się tzw. dane kryjące, fikcyjne imię męskie.

Do tej pory w literaturze prawniczej znany jest jeden przypadek wpisania transpłciowego mężczyzny w miejsce „ojca" – dziecko pochodziło z zapłodnienia in vitro i urodziła je partnerka. Nasienie uzyskano od anonimowego dawcy, a trans mężczyzna został „ojcem" na podstawie deklaracji potwierdzonej przez „matkę"². Osoby w takiej kombinacji związkowej mogą uniknąć walki sądowej.

Kto zostanie wpisany w akt urodzenia dziecka? Omówienie przypadków

Liczba poszczególnych kombinacji związków, oznaczeń płci w dokumentach oraz cech reprodukcyjnych jest znaczna, stąd najprościej omówić je przy użyciu tabeli.

Powyższe przypadki dotyczą sytuacji w trakcie sporządzenia aktu urodzenia. W niektórych przypadkach wskazane mogłoby być zaplanowanie sprawy o ustalenie płci tak, by akt urodzenia został sporządzony w optymalnym momencie (np. dla pary dwóch trans mężczyzn bezpieczniejsza jest kombinacja A niż kombinacja B).

W przypadku par składających się z dwóch osób produkujących komórki jajowe nasienie może być uzyskane od zaprzyjaźnionej osoby w ramach inseminacji domowej lub od anonimowego dawcy w ramach zapłodnienia in vitro. Obie procedury są szczegółowo omówione w artykule o medycznych aspektach płodności.. W przypadku par osób produkujących nasienie opcje są znacznie bardziej ograniczone – omawiamy je w dziale FAQ tego artykułu.

Należy przy tym pamiętać, że sytuacje wymagające orzeczenia sądu są potencjalnie czasochłonne i nie jest pewne, czy sądy będą orzekać na korzyść transpłciowych rodziców. Osoby transpłciowe gotowe na stoczenie tych batalii sądowych będą przecierać szlak dziesiątkom innym osób, ale za cenę nieuregulowanej opieki nad dzieckiem, która może przeciągać się przez długi czas. Jeśli sprawa zostałaby w Polsce przegrana, dalsza walka prawna wymagałaby złożenia skargi do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, co oznacza wieloletnie oczekiwanie na jej rozpoznanie przed ETPCz.

Inne rozwiązania dla osób, które nie chcą ryzykować w obszarze praw rodzicielskich, to:

• odczekanie aż w Polsce uregulowane będzie wychowywanie dzieci w związkach jednopłciowych;
• (w niektórych kombinacjach) urodzenie dziecka przed zmianą oznaczenia płci w dokumentach;
• wyprowadzka do innego kraju, który uregulował tę kwestię. Niestety wiele innych krajów (m.in. Niemcy, Wielka Brytania), choć dopuszcza wpisywanie osób transpłciowych jako rodziców, to również wymusza zaklasyfikowanie ich zgodnie z płcią przypisaną przy urodzeniu.

Urodzenie dziecka za granicą i powrót do Polski

W przypadku osób, których dzieci urodziły się za granicą (gdzie oboje rodzice zostali wpisani do aktu urodzenia dziecka), ale które planują wrócić do Polski, mogą pojawić się inne problemy, w szczególności związane z wydaniem dziecku dowodu osobistego, paszportu czy nadaniem mu numeru PESEL.

Najczęściej ten scenariusz dotyczy rodziców, którzy zdecydowali się na zapłodnienie in vitro oraz poród za granicą, a potem powrócili z urodzonym dzieckiem do Polski. Informacje na temat regulacji dotyczących dostępu do zapłodnienia in vitro w innych krajach Europy znajdziesz w sekcji „Dopuszczalne zabiegi w innych krajach" artykułu o płodności osób trans.

Gdy rodzicami jest para o różnych oznaczeniach płci

W sytuacji gdy oboje rodzice są transpłciowi i przeszli uzgodnienie płci metrykalnej, a następnie zostali wpisani w rubryki „ojciec”/„matka” zgodnie ze swoją tożsamością płciową (czyli trans kobieta zostanie wpisana jako „matka”, trans mężczyzna jako „ojciec”), transkrypcja zagranicznego aktu urodzenia i uznanie rodzicielstwa obu osób powinny przebiec bez problemów.

Nie jest jasne, jak potraktowane byłyby przypadki osób, które zostały wpisane do aktu urodzenia dziecka zgodnie z płcią przypisaną przy urodzeniu (trans mężczyzna jako „matka”, trans kobieta jako „ojciec”). Opierając się na analogii do opisywanej wyżej sprawy, gdzie transpłciowy mężczyzna został wpisany do aktu urodzenia w polu „matka”, należy pozostawić pytanie, co z sytuacją drugiego rodzica. Sąd musiałby zdecydować czy:

• wpisać tę osobę jako „ojca”. Jeśli dotyczy to trans kobiety, wariant ten jest bardziej prawdopodobny z tych samych powodów, z których trans mężczyzna zostaje wpisany jako „matka”;
• wpisać tę osobę jako drugą „matkę” – przy czym jest to wariant niepewny przy obecnym stanie prawnym, gdzie rodzicielstwo osób trans jest nieuznawane – powstałby wówczas akt urodzenia, w którym byłyby wpisane dwie „matki”, co obecnie jest przez sądy uznawane za niedopuszczalne;
• pominąć wpis drugiego rodzica i albo w rubryce „ojciec” umieścić dane kryjące, albo pozostawić miejsce puste, co jest prawdpodobne przez analogię do spraw dotyczących dzieci urodzonych w związkach osób cis tej samej płci.

Gdy rodzicami jest para o tych samych oznaczeniach płci

Sytuacja rodzicielstwa związków prawnie jednopłciowych jest rozwojowa. Poniższe informacje odzwierciedlają stan prawny pod koniec 2023 r. i z czasem mogą się zdezaktualizować.

Pewną podpowiedzią co do możliwej interpretacji prawnej może być tutaj sytuacja dzieci mających w swych zagranicznych aktach urodzenia dwie cispłciowe „matki" lub „ojców". W 2019 r. Naczelny Sąd Administracyjny wydał uchwałę, w której stwierdził, że nie jest możliwa transkrypcja aktu urodzenia dziecka mającego rodziców tej samej płci, gdyż byłoby to sprzeczne z podstawowymi zasadami porządku prawnego Rzeczypospolitej Polskiej³. Jednocześnie NSA stwierdził, że nie może to stać na przeszkodzie wydaniu dziecku dowodu osobistego i paszportu czy nadaniu numeru PESEL.

W praktyce urzędy wydają obecnie dokumenty, w których wpisana jest jedna „matka” (ta, która urodziła dziecko), a miejsce na drugiego rodzica zostaje puste. Obecnie w Naczelnym Sądzie Administracyjnym na rozpatrzenie oczekuje sprawa, w której para matek domaga się wpisania do dowodu osobistego ich obu daje nadzieję na pozytywne rozwiązanie⁴.

W przypadku dwóch osób o oznaczeniu płci „M”, ze względu na ustalanie ich „ojcostwa” w drodze domniemania, uznania czy ustalenia sądowego (a nie przez urodzenie dziecka czy genetyczne pochodzenie dziecka od nich), przyjęło się poprzedzać proces uzyskiwania dokumentów sprawą o potwierdzenie obywatelstwa dziecka przed sądami administracyjnymi (dziecko uzyskuje polskie obywatelstwo, jeśli chociaż jedno z jego rodziców je posiada)⁵. NSA wydał częściowo korzystny dla „ojców" wyrok – jeśli rodzicielstwo danych osób zostało już ustalone w zagranicznym akcie urodzenia, to polskie organy nie mają podstaw, by badać czy osoby te faktycznie są rodzicami biologicznymi⁶.

Władza rodzicielska a status rodzica

W większości przypadków bycie rodzicem dziecka jest równoznaczne z byciem jego prawnym opiekunem. Czasami jednak obie te rzeczy mogą być od siebie niezależne, np. w wyniku pozbawienia/ograniczenia praw rodzicielskich lub adopcji (przysposobienia).

W kontekście transpłciowych rodziców w niektórych kombinacjach otwiera to drogę do zostania opiekunem prawnym dziecka nawet bez wpisu do aktu urodzenia (np. trans kobieta po zmianie danych, która nie została wpisana jako „ojciec” do aktu urodzenia, nadal może starać się o opiekę nad dzieckiem, jeśli jest w związku małżeńskim z trans mężczyzną, który urodził dziecko). Droga ta dotyczy jednak przede wszystkim małżeństw, stąd wymaga, by osoby miały różne oznaczenia płci. O przysposobieniu dziecka decyduje sąd rodzinny.

Brak władzy rodzicielskiej

Osoby w prawnie niejasnych sytuacjach powinny przygotować się na ewentualność, w której jedynym prawnym opiekunem dziecka będzie osoba uznana za „matkę”, co znacząco ogranicza prawa w zakresie władzy rodzicielskiej. Ten sam nieuregulowany status dotyczy również osób w związkach poliamorycznych.

Brak statusu opiekuna prawnego oznacza m.in:

• brak dostępu do informacji odnośnie dziecka w instytucjach medycznych oraz edukacyjnych (z wyjątkiem sytuacji udzielenia pełnomocnictwa przez prawnego opiekuna);
• brak możliwości współdecydowania o opiece medycznej dziecka (z wyjątkiem sytuacji udzielenia pełnomocnictwa przez prawnego opiekuna; pełnomocnictwa obejmują wtedy tylko konkretne zabiegi, a nie generalne współdecydowanie);
• brak obowiązku alimentacyjnego wobec dziecka, co stawia dziecko w trudniejszej sytuacji prawnej w razie rozstania rodziców (o alimenty można pozwać tylko opiekuna prawnego);
• brak możliwości reprezentowania dziecka w sądzie na zasadach przysługujących opiekunom prawnym;
• utrudnione ustalanie kontaktów z dzieckiem w razie rozstania rodziców, wymagające udowadniania, że sprawowało się „przez dłuższy czas opiekę nad dzieckiem”;
• brak możliwości dziedziczenia na mocy ustawy (bez konieczności sporządzenia testamentu oraz zapłacenia najwyższego podatku od spadków, od 12% do 20%);
• konieczność zapłaty najwyższego podatku od darowizn (od 12% do 20%) przy przekazywaniu darowizn w obrębie rodziny.

Niektóre z powyższych problemów można obejść przez upoważnienia (np. do odbierania informacji medycznych). Szczegółowe formy radzenia sobie z wychowywaniem dziecka w ten sposób opisane są w opublikowanym w 2017 r. poradniku Kampanii Przeciw Homofobii Rodzicielstwo osób LGBT+ (rozdziały VI–VIII oraz XI, informacje z pozostałych rozdziałów mogą nie być aktualne).

Na wypadek śmierci osoby będącej prawnym rodzicem wskazane jest sporządzenie oświadczenia wskazującego osobę, która ma przejąć opiekę nad dzieckiem. Takie oświadczenie nie jest gwarantem pozytywnego rozpatrzenia sprawy, szczególnie w przypadku gdy inne osoby ubiegają się o prawo do opieki nad dzieckiem, np. biologiczni krewni dziecka. Ostateczna decyzja należeć będzie do sądu, ale tego typu oświadczenie razem z dowodami więzi emocjonalnej z dzieckiem mogą pomóc przekonać sąd do przekazania dziecka pod opiekę osoby partnerskiej.

W przypadku rozpadu związku rodzic prawny zachowuje pełną opiekę nad dzieckiem. Pozostałe osoby wychowujące dziecko nie mają żadnych sposobów na prawne zagwarantowanie możliwości współopiekowania się dzieckiem.

Surogacja

Surogacja opisuje sytuację, w której osoba zachodzi w ciążę w celu przekazania urodzonego dziecka innej osobie lub osobom, altruistycznie albo za opłatą (komercyjnie). Mimo że historycznie była to popularna praktyka w społeczności LGBT+ (m.in. między parami gejów i lesbijek), to współcześnie jest ona bardzo trudna do zrealizowania. Choć teoretycznie jest w polskim prawie nieuregulowana, to przeszkodą dla niej jest wspominany powyżej przepis definiujący „matkę” jako „kobietę, która urodziła dziecko”. Wszelkie umowy między osobą surogującą a innymi osobami są w związku z tym nieważne – w akt urodzenia zawsze będzie wpisana osoba, która urodziła, i pozostanie tam nawet w sytuacji zrzeczenia się praw do dziecka.

Z tego względu osoby dążące do różnych form surogacji nie mają innej opcji niż udanie się do kraju, który na to zezwala (m.in. Dania, Ukraina, Wielka Brytania).

Adopcja

Adopcja dziecka jest w Polsce dostępna dla małżeństw oraz dla osób samotnych, przy czym, opierając się na licznych relacjach medialnych i informacjach na forach dla rodziców adopcyjnych, można stwierdzić, że ośrodki adopcyjne są niechętne do przyznawania opieki samodzielnym rodzicom. Osoby transpłciowe nie są formalnie wykluczone z procesu przysposobienia dziecka, ale transpłciowość może stanowić pretekst do wydania negatywnej opinii przez ośrodek adopcyjny i/lub sąd rejonowy z racji uprzedzeń wobec transpłciowości w społeczeństwie. Nie jest jasne, na ile adopcja dziecka przez wyoutowaną osobę transpłciową jest obecnie w praktyce możliwa – nie są nam znane takie przypadki. Szansę na adopcję zwiększy udawanie cispłciowego heteroseksualnego małżeństwa (dla osób, dla których jest to możliwe).

Proces przysposobienia dziecka zaczyna się w ośrodku adopcyjnym przez złożenie wniosku. Do wniosku należy dołączyć szereg dokumentów, różnych w zależności od ośrodka (mogą to być m.in. oświadczenie o dochodach, oświadczenie o niekaralności, oświadczenie od psychologa/lekarza o braku przeciwwskazań do adopcji, życiorys). Po złożeniu wniosku rozpoczyna się długi okres jego rozpatrywania, propozycji adopcji, a potem przygotowywania rodziców adopcyjnych (m.in. przez poznanie z dzieckiem oraz szkolenia). Po pozytywnej opinii od ośrodka adopcyjnego sprawa przekazywana jest do sądu rejonowego, który ustanawia okres styczności dziecka z rodzicami (wspólnego zamieszkania), a jeśli efekty są pozytywne, przekazuje pełnię praw rodzicielskich nowym opiekunom. Według kontroli NIK z 2018 r. powyższy proces zajmuje nawet do 2 lat.

Osoby zainteresowane kwestią adopcji mogą uzyskać więcej informacji na ten temat na stronie oraz forum Nasz Bocian:

FAQ